Зерттеуші жестау тілін АИ көмегімен қазақ тіліне аударады

Қазақстанда 12 мыңнан астам әйел ғылыми салада еңбек етуде. Осындай ғалымдардың бірі-жасанды интеллектті пайдалана отырып, жестау тілін қазақ тіліне аудару бойынша бірегей жобаны дамытатын Нұрзада Амангелді.

 

Өткен жыл ол үшін ерекше сәтті болды. 12 сәуірде Нұрзада Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім Министрлігінің құрмет грамотасымен марапатталды, ал 25 қазанда Қазақстан Президентінің Жарлығымен "Ерен еңбегі үшін" медалімен марапатталды.

 

"Мен Моңғолиядан келдім. 1993 жылы әкем отбасымен Қазақстанға көшіп келді. Ол-Абай атындағы Алматы педагогикалық институтының түлегі, оқытушы. Моңғолияда тұрып, ол Қазақстаннан грант алып, осы елде жоғары білім алды. Оның арманы отбасымен бірге Отанына оралып, оған қызмет ету болды, және менің ойымша, ол бұл арманды орындады. Біз Павлодар облысының Майқарағай ауылына көшіп келдік, онда мен орта білім алдым. 2002 жылы Павлодар мемлекеттік университетіне "Информатика"факультетіне грантқа түсті. Алайда, өз тобымда жалғыз студент бола отырып, мен Астанаға Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне ауыстым. Диплом алғаннан кейін магистратурада оқуын жалғастырды. 2007 жылы ғылыми қызметпен айналыса бастады. 2019 жылы мен Еуразия университетіне оралып, докторантураға түсіп, ғылыммен терең айналыстым", - деді Нұрзада Амангелді.

"Өткен жылы мен докторлық диссертациямды (PhD) аяқтадым, бірақ зерттеулер жалғасуда. Біз жестау тілін қолданатын адамдардың сөйлеуін мәтінге транскрипциялауға мүмкіндік беру арқылы жетістікке жеттік. Біз қолдың қимылдарын, ерін пішіндерін танимыз, сонымен қатар электронды ақпаратты жестау тіліне бейімдейміз.

 

Қазақ тілінде 40 мыңға жуық сөз, жестау тілінде — 2500-ден 3000-ға дейін. Әлемде 120 ресми жестау тілі бар, бірақ қазақ жестау тілі үшін әлі жоқ. Алайда, біз оптимизмді жоғалтпаймыз-жестау тілін ана тілімізге бейімдейміз", - деп атап өтті Нұрзада.

 

"Қазақ жестау тілі үшін әлі нақты стандарттар жоқ, сондықтан мен қазақ, орыс, ағылшын және түрік тілдерінде 1000 сөзді таңдап, оларды салыстырдым. Әрине, біз қазақовогоау тіліне бейімдеген "ақсақал" (ақсақал) және "бәйбіше" (ақсақалдың әйелі) сияқты басқа тілдерде баламасы жоқ сөздер бар. Нәтижесінде мен жестау тілін қазақ тіліне аударуға болады деген қорытындымен ғылыми мақала жарияладым және осы материалға негізделген зерттеулерді жалғастырамын", — деп түсіндірді зерттеуші.

 

Қазіргі уақытта қазақ жестау тілінің жобасы апробация сатысында тұр. Нұрзада жүйені сынау үшін есту және сөйлеу қабілеті нашар адамдарға арналған мекемелермен келісімшарттар жасайды.

 

"Сонымен қатар біз балабақшалар мен мектептерде педагогтармен жұмыс істейміз. Мен оларға жестау тілі технологиясын ұсындым, бірақ оны есту және сөйлеу қабілеті бұзылған балалардың сөйлеуіне бейімдеу керек. Жобаның ерекшелігі — жасанды интеллектті-үлкен көлемдегі деректерді өңдеуге және оларды бейімдеуге қабілетті бірегей құралды пайдалану.

 

Бұл үдерісте маған балалармен тікелей жұмыс істейтін педагог-сарапшылардың көмегі өте маңызды. Біздің жоба-жасанды интеллект технологиясы арқылы адамдарды қалыпты есту қабілетімен және есту қабілеті нашар адамдармен байланыстыратын көпір түрі. Сондықтан біз оны SignBridge деп атадық", — деп түсіндірді ол.

Нұрзада Амангелді жобаны жақын арада іске қосуды жоспарлап отырғанын айтты.

 

"2022 жылы мен университеттегі "Жаңа Асу" байқауына қатысып, грантты жеңіп алдым, сондай-ақ жас ғалымдарға арналған грант лауреаты атандым. Жақында мен Digital Almaty 2025 стартап-іс-шарасына қатыстым, онда пайдалы байланыстар орнаттым. 2023 жылы біздің жоба БҰҰ инновациялық бағдарламалар байқауында жеңіске жетті. Менімен Signbridge жобасында Құрметбек Бекболат пен Назерке Ғазизова жұмыс істейді", - деп бөлісті жоба жетекшісі.

"Жасанды интеллекттен қорықпаңыз, бәрі әзірлеушілердің ниетіне байланысты. Жасанды интеллект-бұл адамның дизайнын жүзеге асыратын құрал ғана. Адам оны қалай қолданатыны маңызды және бұл этика мәселесі. Менің ойымша, жасанды интеллектті қолдану заңнамалық деңгейде реттелуі керек", - деп атап өтті сарапшы.

 

Нұрзада Қазақстанда есту және сөйлеу қабілеті бұзылған адамдардың проблемасын да қозғады:

 

"Ресми статистика бойынша, Қазақстанда есту және сөйлеу қабілеті бұзылған 33 мың адам бар, бірақ бейресми деректер 80 мың, тіпті 200 мың адам туралы айтады. Менің ойымша, бұл адамдар қоғамда көрінбейді және біз олардың проблемаларын білмейміз. Мен өз жобам туралы есту қабілеті нашар адамдарға алғаш рет айтқан кезде, олар: "бізде әлдеқайда өзекті мәселелер бар", - деді. Менің ойымша, егер біз олардың сауаттылығын арттырсақ, олар қоғамға көбірек қатыса алады және олардың проблемалары шешіледі. Мысалы, балабақшаларда мұндай балаларды мектепке дайындауға қабілетті мамандар жеткіліксіз. Егер олар мектепке жестау тілін білмей келсе, оны тез меңгеру қиынға соғады. Кейінірек олар тек сертификатпен шығарылады, бірақ олар білімін жалғастыра алмайды немесе жұмыс таба алмайды. Мәселе бала кезінен басталады. Қазақстанда жестау тіліне бейімделген небәрі 3-4 колледж бар және оларда тек қолөнермен және қызмет көрсетумен байланысты мамандықтар оқытылады. Біз бұл балалардың сауаттылығына назар аудара отырып, мәселені балабақшалардан бастауымыз керек".

 

Ғалым эксперимент жүргізіп, 4000 сөзді қазақ жестау тіліне аударды.

 

"Олардың тек 400-ін ғана түсінуге болады, яғни мәтіннің екі бетін оқысам, олар тек 20% ғана түсіне алады. Біздің мақсатымыз — ақпаратты бейімдеу және сауаттылықты арттыру, өйткені сауатты адам қоғамға тез бейімделіп, жұмыс табады. Мен мәселені жақсырақ түсіну және осы білімді өз жұмысымда пайдалану үшін жестау тілінің негізгі курсын оқыдым. Жасанды интеллект тек қажетті ақпаратты қалдырып, үлкен көлемдегі деректерді өңдеуге мүмкіндік береді. Менің басты мақсатым — есту қабілеті бұзылған адамдар біздің жобамыздың нәтижелерін пайдалана алуы", — деп қосты Нұрзада Аманделді.

 

Сонымен қатар, зерттеуші Қазақстандағы ғылымның жағдайы және осы саладағы әйелдердің рөлі туралы айтып берді:

 

"Ғылымға көбірек көңіл бөлу арқылы Мен өз жобамды жүзеге асыра аламын. Мен ғылымның біздің елде қолдау тапқандығының тірі растауымын. Қазақстанда ғалымдар айтарлықтай қолдау алып, ғылым беделді салаға айналуда, бұл жастарды ынталандырады. Мен мұны зерттеуші ретінде айта аламын. Мен "ғылыми жобаны жүзеге асыру қиын, сізде қиындықтар болады" деген жағдайға тап болдым және оны тастап кетуді ұсындым. Менің ұстанымым: мен мемлекеттік грантта оқыдым, ғылыми грантта жеңіске жеттім және мемлекет Менің біліміме инвестиция салды. Мен нәтиже беруге және пайда әкелуге міндеттімін. Бұл үлкен жауапкершілік. 

 

Ғылым назар аударуды талап етеді, сіз бизнеске берілуіңіз керек және нәтижеге жеткенше тоқтамауыңыз керек. Ғалымның міндеті-жобаны қорғау ғана емес, оны адамдар мен қоғамға пайдалы ету. Мен мұны студенттеріме жиі айтамын. Ғылымдағы әйелдерге келетін болсақ, менің пікірім: егер ер адамдар ғылыммен айналысса, нәтижелер тезірек болады, өйткені әйелдер үй мен балалар үшін үлкен жауапкершілікке ие. Жалпы, қазақстандық ғылымның болашағы жарқын", - деп қорытындылады ол.

 

Айта кету керек, қазіргі уақытта Қазақстанда 11 982 әйел ғылыми қызметкер бар (2023 жылғы мәліметтер бойынша-9 316). Олардың ішінде 848-ғылым докторлары (2023 — 682), ғылым кандидаттары — 2 872 (2023 — 2 214), PhD — 1 806 (2023 — 991) және әртүрлі салалардағы 48 дәрігер.