Қазақстандықтар соттарға жиі барады: заңдық сауаттылық немесе үмітсіздік?

Адвокат Назар Абинов бұл тенденция бірнеше факторларға байланысты екенін атап өтті. Біріншіден, қалалардың халқы өсіп келеді, бұл кәсіпкерлер мен азаматтық-құқықтық қатынастардың көбеюіне әкеледі.

"Қалалар өсуде, халық саны өсуде, кәсіпкерлік субъектілері ұлғаюда, азаматтық құқықтық қатынастар ұлғаюда, мысалы, құрылыс және жөндеу жұмыстарын сапасыз орындаумен, жиһаз өндірумен байланысты. Осындай сұраулармен және осындай көмек үшін маған жиі жүгінеді", - деп бөлісті ол.

Адвокаттарға жиі кездесетін өтініштердің ішінде бұрынғы ерлі-зайыптылар немесе серіктестер арасындағы мүлікті бөлу туралы істерді, сондай-ақ кәсіпкерлер арасындағы дауларды бөліп көрсетуге болады. Мысалы, бір компания екіншісіне тауар жеткізетін, бірақ ол үшін төлем алмайтын жағдайлар жиі кездеседі. Сондай-ақ, бір пәтер бірнеше үлескерге сатылған кезде жылжымайтын мүлікті қосарланған сатумен байланысты жағдайлар аз емес.

Алаяқтық туралы істер-жоғарғы жағында

Соңғы жылдары Қазақстанда алаяқтардан зардап шеккен азаматтардың өтініштерінің көбеюі алаңдатарлық үрдіс байқалуда. Олардың біреуі мемлекеттік қызметші болып көрінеді, ал басқалары азаматтарды қаржы саласында алдайды және бұл мәселе өзекті бола түсуде.

Алаяқтықтың ең көп таралған түрлерінің бірі-азаматтардың сенімін пайдалану. Қаскүнемдерді мемлекеттік қордан тұрғын үй беруге уәкілетті мемлекеттік қызметтердің қызметкерлері ұсынады. Бұл "шенеуніктер" мұқтаж адамдарға пәтер беруге уәде береді, бірақ олар ақшаны алады және ешқашан уәделерін орындамайды. Нәтижесінде мыңдаған адамдар баспанасыз және алаяқтарға сеніп тапсырған қаражатсыз қалады.

Тағы бір схема-автокөлік сатумен байланысты алдау. Алаяқтар банктен кепілге қойылған арзан көліктерді сатып алу сылтауымен ақша жинауды ұйымдастырады. Әдетте, клиенттер машиналарды да, уәде етілген қызметтерді де алмайды және қалталары бос қалады.

Қаржы пирамидалары да үлкен қауіп төндіруде. Мұндай схемаларды ұйымдастырушылар жоғары дивидендтер төлеуге уәде беріп, алдымен аз мөлшерде төлейді, бұл сенімділіктің көрінісін тудырады. Көп ұзамай, қатысушылардың саны сыни массаға жеткенде, алаяқтар төлемдерді тоқтатады және жоғалады, зардап шеккендердің көп санын қалдырады. Мұндай схемалар соттарға жаппай жүгінуге әкеледі.

Назар Абинов бұрын соттарда өз клиенттерінің мүдделерін тек қандай да бір ауыр қылмыстар бойынша қорғағанын еске алады. Қазір оған алаяқтық фактілері мен апатқа байланысты даулар бойынша көмек сұрай бастады.

"Адамдар адвокаттың олардың өтініштерін бақылап, тергеуге көмектесуіне мүдделі, өйткені кейде қылмыстық қудалау органдарының жұмысы онша белсенді емес", - деп қосты ол.

Басқа істермен қатар, адвокат тараптардың кінәсін анықтау үшін сот ісін жүргізуді талап ететін жол-көлік оқиғаларына қатысты дауларды да айтады.

Назар Абинов кез-келген азамат өзінің конституциялық құқықтарын бұзуға тап болуы мүмкін екенін айтады. Сондықтан ол қарапайым клиенттің портретін сипаттамады.

Адвокат соттың өзі моральдық зиянның мөлшерін белгілейді деп шағымданады.

"Әдетте өтемақы біз қалағандай Үлкен емес. Бірақ сот әрқашан екі жақтың да құқықтарын қорғайды, сондықтан ақылға қонымды шектерде өтемақы өндіріп алады. Мысалы, менің қорғаушыма қатысты қатаң сөгіс түріндегі тәртіптік жазаны заңсыз қолданғаны үшін соңғы рет небәрі 100 мың теңге көлемінде өтемақы өндірілді", - деп бөлісті Абинов.

Құқықтық сауаттылық артып, қаржылық сауаттылық төмендейді

Қазақстанда бірнеше жылдан бері соттарда азаматтардың кәсіби өкілдігін қамтамасыз ету бойынша құқықтық реформа жүргізіліп келеді. Осы реформа аясында заң кеңесшілерінің палаталары құрылды. Енді адвокаттар ғана емес, заң кеңесшілері де сотта азаматтардың мүддесін қорғай алады. Палаталар адвокаттар алқасы сияқты олардың біліктілігін арттырудан өтеді. Палатаның құрылуымен сотта азаматтардың мүдделерін білдіру сапасы айтарлықтай жақсарды. Тиісінше, соттарда қаралған істердің саны артып келеді.

Заң кеңесшісі Серік Беркамалов азаматтық, әкімшілік және ішінара қылмыстық істер бойынша заң көмегін көрсетеді. Ол да азаматтардың сот жүйесіне деген көзқарасының өзгергенін байқады. Оның байқауы бойынша, өткен жылмен салыстырғанда заң көмегіне жүгіну саны бір жарым есеге артты.

Құқық қорғаушы соттарда қаралатын талап арыздар санының өсуі қалыпты үрдіс деп санайды.

"Бір жағынан, бұл азаматтардың құқықтық санасының өскенін көрсетеді. Яғни, адамдар өздерінің құқықтары туралы, дауларды сот тәртібімен шешу мүмкіндіктері туралы көбірек біледі. Екіншіден, бізде заң көмегін белсенді көрсететін адвокаттар, заң кеңесшілері бар. Олардың саны жыл сайын артып келеді. Барлық шағымдардың көп бөлігі заңды өкілдер мен Кеңесшілер арқылы беріледі", - дейді Беркамалов.

Сонымен қатар, жағымсыз себептер де бар. Заңгер оларды теріс пайдалану, кәсіпкерлік және қаржы саласындағы құқық бұзушылықтардың өсуімен байланыстырады.

"Бізде зорлық-зомбылық қылмыстарының саны азайып келеді, бірақ тұтастай алғанда алаяқтық, азаматтардың сенімін теріс пайдалану арқылы бөтеннің мүлкін ұрлау сияқты экономикалық саладағы қылмыстардың өсу үрдісі байқалады. Бұл азаматтардың қаржылық сауаттылығының төмендігімен және кәсіпкерлік саладағы цифрлық құқықтық қатынастар санының өсуімен байланысты", - дейді Серік Беркамалов.

Оған алданған азаматтар жиі жүгінеді. Айталық, олар жиһазға тапсырыс береді және оны ала алмайды немесе сапасыз алады. Немесе олар қандай да бір өнімге тапсырыс береді және оны алмайды.

"Алаяқтық схемаларын жүзеге асыру үшін цифрлық алаңдарды пайдаланатын жалған кәсіпкерлер өте көп. Алданған азаматтар ақшаны соттың араласуынсыз қайтара алмайды. Тиісінше, заңгерлерге, құқық қорғау органдарына және соттарға осындай өтініштердің саны артып келеді", - дейді ол.

Мұнда соттар әрдайым тиісті қорғауды қамтамасыз ете алмайды, өйткені Интернетте азаматты алдаған адамды табу өте қиын. Бұл көбінесе шетелде жүрген алаяқтар болуы мүмкін. Қаражатты қайтару мүмкін емес.

Беркамаловқа жүгінетін істердің көп бөлігі алаяқтық пен тұтынушыларды алдаумен байланысты. Көп жағдайда алданған азаматтар өздерінің қиыншылықтарымен жалғыз қалады. Өйткені, шығындар өте үлкен емес және заңгерлер оларды қабылдағысы келмейді. Сондықтан аздаған даулары бар азаматтардың бұл санаты сотқа өзі жүгінуге немесе ешқайда бармауға мәжбүр. Қылмыскерлер оны пайдаланады.

Сонымен қатар, Беркамалов құқық қорғау органдары алаяқтық істерді қабылдағысы келмейтінін айтады.

"Адамдар құқық қорғау органдарына жүгінеді, олар заң бойынша алаяқтық фактісі бойынша қылмыстық іс қозғауы және осындай адамдарды қудалауы тиіс. бірақ олар бойынша қылмыстық істер қозғалмайды, ал құқық қорғау органдары Сізден азаматтық-құқықтық шарт жасалғанын жазып қайтарады, демек сіз сотқа сот тәртібімен жүгініп, осы дауды шеше аласыз және мүлікті қайтару", - деді сарапшы.

Осыған байланысты соттардағы істердің саны артып келеді, дейді Беркамалов.

"Адамдар алаяқтарға алданып қалады, бұл қылмыстық-құқықтық қатынастар саласы, бірақ олар шешім шығаратын азаматтық сотқа баруға мәжбүр, бірақ бұл шешім орындалмайды. Яғни, азаматтың ресми қорғанысы бар. Бірақ бұл ешқандай нәтиже бермейді, өйткені алаяқтар бұл мүліктің барлығын өздері жасамайды. Бірден, әрине, басқа адамдарға, бөгде адамдарға ауыстырылады немесе шетелге шығарылады. Егер бұл қылмыстық іс аясында болса, оларды қылмыстық жауапкершілікке тарту және бас бостандығынан айыру қаупі болар еді, содан кейін бұл қаражатты қайтару мүмкіндігі әлдеқайда жоғары болар еді. Қылмыстық құқықта көптеген құралдар бар. Басқа мемлекеттерден экстрадициялау, бұлтартпау шаралары, қамауға алу, үй қамағына алу. Мұндай санкцияларды қолдану қаражатты қайтаруға көмектеседі", - деп түсіндірді сарапшы.

Егер бұл алаяқтар тиісті жаза алмаса, ақшаны ұрлап әкетсе, олар қайтарылмайды, оларға ешқандай санкциялар қолданылмайды, бұл осы адамдардың рұқсат етілуіне, жауапсыздығына әкеледі.

Судьяларға жүктемені азайту

Бүгінгі күні соттар іс-әрекеттерге толы. Мұны әсіресе ірі қалалар, облыс орталықтары туралы айтуға болады, онда барлық азаматтық соттарда судьяларға үлкен жүктеме бар. Судьялар бұл жүктемені көтере алмайды. Бұл сот төрелігін жүзеге асыру сапасына әсер етеді. Төрешілер санын көбейту қисынды. Шынында да, бүгінде Қазақстан Республикасының соттарында 300-ге жуық бос жұмыс орны бар. Бірақ, өкінішке орай, соттарға заңгерлер бармайды.

Мамандықтың танымал болмауының тағы бір себебі - бәсекеге қабілетсіз жалақы.

Құқық қорғаушы Серік Беркамалов азаматтар мен заңды тұлғалар арасындағы осы қақтығыстарды сотқа дейін шешу арқылы сот дауларының санын азайтуға болады деп санайды. Бұған дейін медиация институтын енгізу әрекеті болған. Бірақ, өкінішке орай, ол ешқашан толық жұмыс істемеді.

"Тараптар бізде татуласа алмайды, не татуласқысы келмейді, не медиациямен айналысатындар сотқа дейін жанжалды шешуге жеткілікті құзыретке ие емес", - деді Беркамалов.

Заңгер медиация институты Қазақстанға қажет деп санайды. Қақтығыстар тек сотта шешілмеуі керек. Сіз заңгерлерге көмек сұрап жүгіну деңгейінде қақтығыстардың бір бөлігін шешуге және оларды сотқа бермей-ақ алып тастауға болады.

Мемлекеттік органдар көш бастап тұр

Соттарға және мемлекеттік органдарға қатысты талап-арыздар көбейіп келеді. Бұл туралы редакцияның сұрауына жауап ретінде ҚР Жоғарғы сотында жауап берілді.

"Төрелік" АЖ мәліметтеріне сәйкес, 2024 жылдың 6 айында бірінші сатыдағы соттарға 15 698 әкімшілік талап-арыз түскен. Жыл сайын соттарға келіп түсетін әкімшілік талап - арыздардың саны артып келеді", - деп жазды ҚР Сот Әкімшілігі Басшысының орынбасары Болат Жулманов.

Мемлекеттік органдарға қарсы барлық талаптардың 64% - ы түскені атап өтілді. Бұл ретте мемлекеттік органдарға қарсы талаптардың қанағаттандырылуы 59,4% -. құрайды.

Жоғарғы сотта барлық өтініштер санаттарға бөлінеді. Әкімшілік талаптардың ең көп саны Жер, Салық және тұрғын үй даулары бойынша түседі.

"Істердің өзекті санаттары бойынша Жоғарғы Сот сот практикасына тұрақты негізде талдау жүргізеді, олардың нәтижелері Жоғарғы Соттың ресми интернет-ресурсында орналастырылады. Заңдылықты бұзу жағдайлары анықталған кезде сот тиісті ұйымдарға, лауазымды адамдарға немесе басқару функцияларын орындайтын өзге де адамдарға жеке ұйғарым шығаруға және жіберуге құқылы", - деп атап өтті Болат Жулманов.

Әкімшілік талап-арыздардың ең көп саны Астана, Алматы, Шымкент қалаларының соттарына келіп түседі.